PROF. DR. MEHMET TANYAŞ

Maltepe Üniversitesi

Uluslararası Ticaret ve Lojistik Bölüm Başkanı
Lojistik Derneği (LODER) Başkan Yardımcısı

Afet ve acil durumlarında, insani yardım malzemelerinin ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmasına İnsani Yardım Lojistiği (Humanitarian Logistics) adı verilmektedir. Lojistik: Talep ve Stok Yönetimi, Depolama ve Katma Değerli Hizmetler, Taşımacılık, Risk ve Sigorta, Gümrük ve Terminal Hizmetlerinden oluşan bütünleşik bir sistemdir. Bu faaliyetlerin birbirleriyle entegre ve senkronize bir şekilde yapılmasıyla başarıya ulaşılabilir.

Afetler aşağıdaki şekilde iki gruba ayrılmaktadır:

1 )DOĞAL AFETLER

• Yavaş Gelişen Doğal Afetler (şiddetli soğuklar, kuraklık, kıtlık vb.)
• Ani Gelişen Doğal Afetler (depremler, seller, toprak kaymaları, kaya düşmeleri, çığ, fırtınalar, hortumlar, volkanlar, orman yangınları, tsunami vb.)

DOĞAL OLMAYAN AFETLER (nükleer, biyolojik, teknolojik, kimyasal, savaş, kaza, yangın, vb.)

Afetler; Klimatik, Jeolojik, Biyolojik, Sosyal ve Teknolojik Afetler olarak da sınıflandırılmaktadır. Farklı afet türleri farklı afet lojistiği çalışmaları gerektirecektir. Örneğin Kimyasal Biyolojik Radyasyon ve Nükleer (KBRN) kaynaklı afetlere yönelik lojistik çalışmalar son derece uzmanlık gerektiren çalışmalardır. Bu kapsamda öncelikle personelin eğitimi, uygun teçhizat ve malzemelerin temini gerekmektedir. Kaynakların verimli kullanımı açısından farklı afet türlerini dikkate alan ortak bir afet lojistik planı oluşturulmalıdır. Afet lojistik planının ülke, bölge, il, ilçe, mahalle ve bina/tesis şeklinde hiyerarşik yapıda olması, birbiriyle entegrasyonunun sağlanması, simülasyon çalışmaları ile sınanması, eğitim ve tatbikatlar ile içselleştirilmesi gerekmektedir. Sınanan planlar çerçevesinde eğitimlerin ve tatbikatların da gerçekleştirilmesi önemlidir. 6 Şubat depremi ani gelişen jeolojik doğal afet türündendir.

İnsani yardımı lojistiğinde önemli olan;

• Doğru Malzemeyi,
• Doğru Kişiye,
• Doğru Miktarda,
• Doğru Nitelikte,
• Doğru Zamanda ve
• Doğru Yerde

ulaştırabilmektedir. Lojistiğin yedi doğrusundan biri olan “Doğru Maliyet” terimi özellikle afet anında uygulanan insani yardım lojistiğinde söz konusu değildir. İnsani Yardım Lojistiğinin; afet yönetiminin hazırlık (afet öncesi), müdahale (afet sırası), iyileştirme ve yeniden kurma (afet sonrası) aşamaları ile paralellik göstererek uygulanması gerekmektedir.

Afet lojistiğinde kritik lojistik faaliyetlerden biri taşımacılıktır. Taşımacılık kara, deniz, demir ve hava yolu taşımacılığı, söz konusu taşımacılıkların en az iki tanesinin aynı gönderi için kullanılması olarak ifade edilen çok modlu taşımacılık ile yapılabilmektedir. Altın saatler olarak tanımlanan afet sonrası ilk 72 saatte yardım malzemeleri göreceli hız avantajları nedeniyle kara ve hava yolu ile itme esaslı (tahmine dayalı) gönderilmesi gerekir. Diğer taraftan afet kara, demir ve havayolu altyapısı deniz yoluna göre daha fazla hazar görebilmektedir. Ancak tüm malzemelerin karayolu ile gönderilmesi trafik problemlerine, afet bölgelerine istenen zamanda ulaşamama durumlarına ve boşaltma yapılacak yeterli depo bulunamaması sonucu araçların beklemesine veya yükleri uygun olmayan noktalara bırakmasına neden olmaktadır. Afetin ilerleyen saat ve günlerinde deniz ve demir yolunu içeren çok modlu taşımacılık sistemlerinin çekme esaslı (gerçek talebe dayalı) olarak devreye alınması gerekmektedir.

Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemizin acil müdahalelerde deniz yolu taşımacılığını etkin kullanması ve deniz yolu bazlı lojistik koridorların (köprülerin) oluşturulması gerekir. Bu koridorlar aynı zamanda bölgeden afetzedelerin tahliyesinde de kullanılabilmektedir. Enkaz taşımalarında da denizyolu taşımacılığı ve limanlar aktif rol oynayabilmektedir. 6 Şubat depreminde balıkçı tekneleri ve barınakları da büyük yarar sağlamıştır.

Denizyolu taşımacılığında özellikle RO-RO taşımacılığı hızlı tahmil ve tahliye avantajı nedeniyle tercih edilmelidir. Denizyolu taşımacılığı yük, gemi ve liman üçgeninden oluşmaktadır. Dolayısıyla afetler sırasında hem limanın afetten etkilenmemesi, etkilense bile hızla kendini toparlaması (dirençliliği) hem de limanların etkin bir rıhtım ve ekipman planlamasıyla yardım malzemelerini hızlı elleçlemesi gerekmektedir. Bu çerçevede söz konusu tesislerin “Türkiye Kıyı ve Liman Yapıları Deprem Yönetmeliği”ne uygun olarak tasarlanması, inşası ve değerlendirilmesi gerekir. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü’nün “Kıyı Yapıları Planlama ve Tasarım Teknik Esasları” isimli raporu da bulunmaktadır.

Farklı lokasyonlarda seçenek limanların olması farklı güzergahlar oluşturulması açısından da önem arz etmektedir. Afet durumlarında ek kapasite ve seçeneklerin varlığı ve etkin kullanımı gerekmektedir. Limanlar hastane ve turizm gemilerinin yanaşarak afetzedelere sağlık ve barınma hizmeti sağlayabilecek tesislerdir. Bu noktada limanlar, denizyolu ile gelen malzemeler için de etkin bir buluşma noktasıdır. Diğer bir konu liman ve gemiler arasındaki koordinasyondur. Afet vd. olağanüstü durumlarda bu sorumluluk ilgili liman başkanlığına aittir. Bu konu koordinasyon gecikmelerin önlenmesinde büyük önem arz etmektedir.

Sürekli gelişim için performans yönetimi önemlidir. Bu nedenle afet öncesi, esnası ve sonrasına ilişkin afet lojistiği performans göstergeleri belirlenmeli, ölçülmeli, başka ülkeler ile kıyaslanmalı, gerekli analizler yapılmalı ve iyileştirici önlemler alınmalıdır. Afet öncesi performans yönetimi için il ve ilçe bazında afet lojistiğine hazırlık indeksi oluşturulmalıdır.

Tüm afet lojistiği çalışmalarının temeli, risk yönetimine dayanmaktadır. Öncelikle insan hayatı olmak üzere tüm kayıp ve hasarları lojistik açısından azaltmanın yolu, risklerin doğru belirlenmesi ve buna uygun şekilde afet lojistik planının hazırlanmasından geçmektedir. Risk azaltma çalışmaları afet yönetiminin en önemli aşamasıdır. Afetler, insanların toplu olarak bulunduğu yer ve zamanlarda olabilir. Bölgede çok değerli tarihi eserler, tüneller, önemli enerji, sanayi ve ulaştırma tesisleri olabilir. Afet lojistik planı riske dayalı planlamanın bir sonucu olmalıdır. Özellikle kurulan, kurulmakta ve kurulacak olan Lojistik Köy/Merkezlerin afet lojistiği açısından konumları ve rolleri iyi belirlenmelidir. Sonuç olarak Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) dikkate alınarak “Türkiye Afet Lojistik Ana Planı (TALAP)”nın yukarıdaki konular dikkate alınarak hazırlanması gerekmektedir.