DOÇ. DR. SEDAT BAŞTUĞ /BANDIRMA ONYEDİ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ DENİZCİLİK FAKÜLTESİ DEKAN YARDIMCISI

DİJİTAL DÖNÜŞÜM BAĞLAMINDA LİMANCILIKTA

YENİ MESLEK PROFİLLERİ VE EĞİTİM İHTİYAÇLARI

Giriş: Limanların Değişen Yüzü: Dijitalleşme ve İnsan Faktörü

Küresel ticaretin can damarı olan limanlar, son yıllarda benzeri görülmemiş bir baskı altındadır. Küresel pazarlardaki sürekli dalgalanmalar, artan konteyner hacimleri ve mega gemilerin operasyonel karmaşıklığı, liman terminallerini geleneksel iş modellerini terk etmeye zorlamaktadır.¹ Bu zorluklara yanıt olarak, limanlar “Endüstri 4.0” olarak bilinen teknolojik devrimden güç alan bir dönüşüm sürecine girmiştir.¹ Nesnelerin İnterneti (IoT), yapay zekâ (AI), makine öğrenimi (ML) ve dijital ikiz teknolojileri gibi çözümler, limanların daha akıllı, daha verimli ve daha sürdürülebilir birer ekosistem haline gelmesinin temelini oluşturmaktadır.¹

Ancak, bu teknolojik dönüşüm, beraberinde köklü bir iş gücü dönüşümünü de getirmektedir.

Bu rapor, liman sektöründeki bu teknolojik değişimlerin iş gücü üzerindeki derin etkilerini incelemeyi amaçlamaktadır. Rapor, geleneksel meslek profillerinin nasıl evrildiğini, otomasyon ve veri çağıyla birlikte ortaya çıkan yeni ve talep gören rolleri analiz etmektedir. Ayrıca, bu yeni rollerin gerektirdiği hibrit beceri setlerini detaylandırmakta ve söz konusu beceri açıklarını kapatmaya yönelik stratejik eğitim ihtiyaçlarını ortaya koymaktadır.

Bölüm I: Limanlardaki Dijital Dönüşümün Temel Dinamikleri ve Teknolojik Temelleri

Teknolojik İtici Güçler: Akıllı Limanlara Giden Yol

Limanların dijital dönüşümünün kalbinde, operasyonel verimliliği, güvenliği ve sürdürülebilirliği artırmayı hedefleyen bir dizi teknolojik gelişme yatmaktadır. Otomasyon, bu dönüşümün en görünür unsurlarından biridir. İnsansız vinçler ve otonom kılavuzlu araçlar (AGV'ler) gibi akıllı ekipmanlar, minimum insan müdahalesiyle konteyner elleçlemesini hızlandırarak operasyonel güvenliği önemli ölçüde iyileştirmektedir. ² Akıllı Vinç Kontrol Sistemleri (ACCS) gibi yazılım tabanlı çözümler, vinçlerin uzaktan, hassas bir şekilde yönetilmesini sağlayarak 24/7 kesintisiz operasyon imkânı sunmaktadır.⁵

Bu teknolojik ilerlemelerin verimliliği tam anlamıyla artırabilmesi için gerçek zamanlı veriye ve gelişmiş analitik yeteneklere ihtiyaç duyulmaktadır. Akıllı limanlar, IoT sensörleri ve cihazları aracılığıyla gemi hareketleri, ekipman performansı ve hava koşulları gibi operasyonel verileri sürekli olarak toplar.⁴ Bu veriler, yapay zekâ destekli analitik platformlar tarafından işlenerek, potansiyel darboğazları tahmin etmek, gemi yanaşma ve yükleme-boşaltma işlemlerini optimize etmek için kullanılmaktadır. ⁶ Örneğin, Rotterdam Limanı'nda kullanılan PortXchange platformu, yapay zekâ destekli operasyonlara ve gerçek zamanlı karar alma süreçlerine olanak tanımaktadır. ⁶

Dijital ikiz (Digital Twin) teknolojisi, bu dönüşümün en gelişmiş örneklerinden biridir. Bir limanın fiziksel altyapısının (vinçler, rıhtımlar, depolama alanları) sanal bir kopyasını oluşturan dijital ikizler, operasyonel senaryoların sanal ortamda güvenli bir şekilde simüle edilmesini ve test edilmesini sağlar. ⁸ Bu, liman yöneticilerinin lojistik süreçlerini optimize etmelerine, kaynak kullanımını iyileştirmelerine ve enerji tasarrufu sağlamalarına yardımcı olur.⁸ Örneğin, Livorno Limanı, kargo konteynerleri ve kameralar dâhil tüm fiziksel unsurlarını sanal olarak modelleyerek operasyonel planlamalarını geliştirmektedir. ⁹

Bu karmaşık sistemler, yüksek hızda ve güvenilir bir iletişim altyapısı gerektirir. Özel LTE ve 5G ağları, IoT cihazlarından gelen yoğun veri akışını yönetmek ve otonom araçlar gibi görev açısından kritik uygulamalar için güvenli ve istikrarlı bir platform sağlamak üzere tasarlanmıştır. ¹ Geleneksel Wi-Fi ağlarının aksine, bu teknolojiler daha fazla güvenilirlik ve öngörülebilirlik sunmaktadır.¹

Sürdürülebilirlik Odaklı Yaklaşımlar ve Yeşil Liman Teknolojileri

Denizcilik sektöründe dekarbonizasyon, uluslararası bir zorunluluk haline gelmiştir ve limanlar bu hedeflere ulaşmada kritik bir role sahiptir. ¹⁰ “Yeşil liman” kavramı, enerji verimli teknolojileri benimseyen, rüzgar ve güneş enerjisi gibi yenilenebilir kaynakları kullanan ve karasal güç (shore power) çözümleri sunan limanları tanımlamaktadır. ¹¹ Bu teknolojiler, gemilerin limanda beklerken ana motorlarını çalıştırmasına gerek kalmadan elektrik kullanmasını sağlayarak emisyonları önemli ölçüde azaltmaktadır.⁶

Bu iki ana teknolojik eğilim, dijitalleşme ve sürdürülebilirlik, birbirinden ayrı düşünülemez. Dijital ikiz teknolojisinin gemi rotalarını optimize etmesi ve yakıt tüketimini azaltması gibi örnekler, dijital çözümlerin çevresel faydalar sağladığını açıkça göstermektedir.⁹ Benzer şekilde, IoT sensörleri, hava kalitesini ve enerji kullanımını gerçek zamanlı olarak izleyerek limanların çevresel düzenlemelere uyumunu kolaylaştırmaktadır. ⁶ Bu durum, gelecekteki meslek profillerinde yeni bir “Yeşil-Dijital Yetkinlik” kümesinin temel bir gereklilik olacağını ortaya koymaktadır. Bu iki alanın birleşimi, sürdürülebilirlik ve verimlilik hedeflerine ulaşmak için bütünleşik bir yaklaşımın ne kadar hayati olduğunu göstermektedir.

Bununla birlikte, dijital dönüşümün her limanda aynı hızda ilerlemediği dikkat çekmektedir. Singapur'daki Tuas Limanı'nın 2040 yılına kadar dünyanın en büyük tam otomatik konteyner terminali olması planlanırken ¹⁴, Rotterdam Limanı gibi öncüler 1990'lardan beri bu yolda adımlar atmaktadır.⁶ Ancak, sektör genelinde bazı limanların hala geride kaldığı belirtilmektedir. ¹⁵ Bu eşitsizlik, iş gücünün dönüşüm hızının limanlar arasında büyük farklılıklar gösterebileceği anlamına gelmektedir. Bu durum, mevcut iş gücünün yeniden yetiştirilmesine yönelik stratejilerin ne kadar acil ve esnek olması gerektiğini ortaya koymaktadır. Bir liman için en uygun eğitim modeli, o limanın mevcut teknolojik olgunluk seviyesine bağlı olarak farklılık gösterecektir. Aşağıdaki tablo, dijital dönüşümün temel teknolojik unsurlarını ve liman operasyonları üzerindeki etkilerini özetlemektedir.

Tablo 1: Dijital Dönüşüm Teknolojileri ve Liman Operasyonlarına Etkileri

Bölüm II: Otomasyon ve Veri Çağında Ortaya Çıkan Yeni Meslek Profilleri

Gelenekselden Geleceğe İş Rolleri: Bir Dönüşüm Haritası

Limanlarda dijital dönüşüm, işin doğasını kökten değiştirmektedir. Geleneksel iş tanımları, kargo elleçleme ve forklift operatörlüğü gibi fiziksel ve manuel görevlere odaklanırken ¹⁸ , geleceğin limanları teknolojiyi yöneten, analiz eden ve stratejik kararlar alan profesyonelleri gerektirmektedir. ²⁰ Bu değişim, kariyer yollarının köklü bir şekilde değiştiğini göstermektedir. Geleneksel “liman işçisi” rolü, yerini daha teknoloji ve iş odaklı “liman profesyoneli” unvanına bırakmaktadır. Bu yeni roller, sadece operasyonel verimliliği değil, aynı zamanda iş geliştirme ve müşteri memnuniyetini de hedeflemektedir. Örneğin, işe alım verileri, “Ticari Ürün Yöneticisi” ve “Müşteri Başarı Yöneticisi” gibi teknoloji ve iş geliştirme rollerine olan talebin arttığını göstermektedir. ²¹

Veri Odaklı Karar Alma Mekanizmalarını Yöneten Uzmanlar

Akıllı limanlarda veri, en değerli varlıklardan biridir. Bu nedenle, veriyi anlamlandırma ve ondan stratejik fayda sağlama becerisine sahip profesyonellere olan talep artmaktadır.

● Veri Analisti / Liman Performans Yöneticisi: Bu profesyoneller, gemi bekleme süresi, konteyner bekleme süresi, liman sıkışıklığı seviyeleri ve kapı işlem süresi gibi kritik metrikleri sürekli olarak analiz eder. ⁷ Canlı veri panolarını kullanarak operasyonel verimliliği değerlendirir, darboğazları ve olası gecikmeleri önceden tahmin eder. Bu rol, geleneksel lojistik planlamacısının yerini alarak, veriye dayalı öngörü ve optimizasyon yetkinliklerini merkeze almaktadır.

Otonom Sistemlerin Bakımı ve Güvenliğini Sağlayan Teknik Profesyoneller

Otomasyonun yükselişi, yeni bir teknik uzmanlık gereksinimi doğurmuştur.

● Otomasyon Uzmanı / Proje Yöneticisi: Bu profesyoneller, robotik ve yapay zekâ gibi otomasyon sistemlerinin tasarımından, kurulumundan ve bakımından sorumludur. ²⁰ Bu rol, sadece derin teknik bilgi değil, aynı zamanda operasyonel hedefleri anlama ve teknoloji çözümlerini iş süreçlerine entegre etme becerisini de gerektirir.

● Uzaktan Operasyon Uzmanları: Geleneksel vinç operatörlerinin yerini alan bu profesyoneller, vinçleri ve AGV'leri uzaktan kontrol merkezlerinden yönetir. ⁵ Rutin operasyonların ötesinde, acil durumlar veya sensörlerin yetersiz kaldığı karmaşık durumlarda müdahale ederek operasyonların kesintisiz devamını sağlarlar.

Dijital Liman Güvenliğinin Temel Taşı: Siber Güvenlik Uzmanları

Limanlar, küresel tedarik zincirinin kritik düğüm noktaları olarak siber saldırılara karşı yüksek derecede savunmasızdır. ²³ Bu durum, liman güvenliğinin fiziksel unsurlardan siber güvenlik altyapısına doğru kaydığını göstermektedir.

● Siber Güvenlik Yöneticisi: Bu uzmanlar, liman bilgi ağlarının güvenliğini sağlamaktan, IT altyapısını yönetmekten ve sürekli değişen uluslararası siber güvenlik düzenlemelerine uyumu denetlemekten sorumludur.²³ Kritik altyapıların korunması ve operasyonların güvenli bir şekilde sürdürülmesi için bu rol hayati önem taşımaktadır.

Geleceğin limanlarında ortaya çıkan bu yeni meslek profilleri, limanların teknolojik dönüşümünün tüm denizcilik ekosistemini dönüştürdüğünü ve yeni bir uzman hizmetler pazarı yarattığını göstermektedir. Kaynaklar, yeni rollerin (Satış Müdürü, Proje Yöneticisi) limanlara yazılım ve teknoloji çözümleri sağlayan şirketlerde ortaya çıktığını belirtmektedir.²¹ Bu, limanların sadece teknoloji tüketicisi değil, aynı zamanda bu yeni pazarın da itici gücü haline geldiğini kanıtlamaktadır. Aşağıdaki tablo, bu dönüşümün temel hatlarını somut meslek profilleri üzerinden göstermektedir.

Tablo 2: Geleceğin Limanlarında Öne Çıkan Meslek Profilleri ve Temel Sorumluluklar

Bölüm III: Dijital Liman İş Gücünün Gerektirdiği Yetkinlikler

Yetkinlik Matrisi: Çok Yönlü Profesyonellerin Yükselişi

Liman sektöründeki dönüşüm, çalışanlardan giderek daha karmaşık ve çok yönlü bir beceri seti talep etmektedir. Bir araştırmaya göre, port lojistik profesyonelleri için iş, lojistik, yönetim ve dijitalleşme becerileri en önemli yetkinlikler arasında yer almaktadır. ²⁵ Bu durum, geleceğin liman çalışanlarının “hibrit profesyoneller” olması gerektiği anlayışını pekiştirmektedir.

Teknik ve Dijital Yetkinlikler

● Akıllı Teknolojilere Hakimiyet: Otomasyonun yükselişi, liman operasyonlarında kullanılan akıllı teknolojiler hakkında derinlemesine uzmanlık gerektirmektedir. Bu, otonom sistemlerin işleyişinden, sensör tabanlı uygulamalara ve gelişmiş operasyonel teknolojilere kadar geniş bir alanı kapsamaktadır.²⁵

● Veri Analizi ve Yönetimi: Giderek artan hacimdeki operasyonel verinin etkin bir şekilde işlenmesi ve analiz edilmesi, operasyonel verimlilik ve rekabetçilik için hayati önem taşımaktadır.⁷ Profesyoneller, büyük veri setlerini yorumlama ve bu verilerden anlamlı sonuçlar çıkarma becerisine sahip olmalıdır.

Operasyonel ve Stratejik Yetkinlikler

● Stratejik Karar Alma: Artık operasyonel kararlar sadece deneyim ve sezgilere dayanmamaktadır. Veri destekli analitikler sayesinde stratejik kararlar alabilme yetkinliği, liman yöneticileri için en kritik becerilerden biri haline gelmiştir. ²⁵

● Disiplinlerarası İş birliği: Liman operasyonlarının karmaşıklığı, teknoloji, lojistik, ticaret ve güvenlik gibi farklı alanlar arasında köprü kurabilen ve etkin bir şekilde işbirliği yapabilen profesyonelleri zorunlu kılmaktadır. ²⁵

Yumuşak Becerilerin Yükselişi

Teknolojik ve stratejik yetkinliklerin yanı sıra, yumuşak beceriler de giderek daha önemli hale gelmektedir. Dijital dönüşümün yarattığı dinamik ortamda, baskı altında problem çözebilme, değişimlere hızlı adapte olabilme ve farklı disiplinlerden gelen ekip üyeleriyle uyumlu çalışabilme becerileri, iş gücünün dayanıklılığı ve etkinliği için temel gerekliliklerdir. ²⁵

Geleneksel olarak, liman operasyonları, IT ve iş geliştirme gibi departmanlar kendi içinde izole, ayrı birimler olarak çalışmaktaydı. Ancak bu dönüşüm, bu siloları yıkarak bütüncül bir yetkinlik modelini zorunlu kılmaktadır. Liman profesyonellerinin artık operasyonel süreçleri anlamanın yanı sıra, veriyi nasıl analiz edeceklerini, yeni teknolojileri nasıl entegre edeceklerini ve dış paydaşlarla nasıl işbirliği yapacaklarını da bilmeleri gerekmektedir.²⁵ Bu durum, limanların insan kaynakları yönetimi ve eğitim stratejilerini tamamen yeniden tasarlamasını gerektirmektedir. Aşağıdaki tablo, dijital liman iş gücünün gerektirdiği çok yönlü yetkinlikleri özetlemektedir.

Tablo 3: Dijital Liman İş Gücü İçin Gerekli Yetkinlikler Matrisi

Bölüm IV: Dijital Yetkinlik Açığını Kapatmak İçin Eğitim Stratejileri

Limanlarda vasıflı teknik personel eksikliği, dijitalleşmenin önündeki en büyük engellerden biri olarak gösterilmektedir. ²⁶ Bu açığı kapatmak için, mevcut iş gücünün yeni becerilere adapte olmasını sağlayacak sürekli ve yenilikçi eğitim sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır. ²⁷

Bu yetenek açığını gidermek için iki yönlü bir eğitim stratejisi benimsenmektedir. Birincisi, mevcut liman işçilerini otomasyon çağına hazırlamaya odaklanan pratik ve kısa vadeli programlardır. Simülasyon tabanlı eğitim, bu modelin en önemli bileşenidir. ²⁸ Liman vinç ve diğer ağır ekipman operatörleri, yeni otomatik sistemleri güvenli ve risksiz bir sanal ortamda deneyimleyerek öğrenme sürecini hızlandırabilir ve potansiyel hatalardan kaynaklanan maliyetleri en aza indirebilir. ²⁶ Bu tür programlar, özellikle operasyonel roller için en etkili çözümleri sunar.

İkinci olarak, yeni pazarlara ve teknolojilere liderlik edecek üst düzey yöneticiler ve uzmanlar için tasarlanmış uzun vadeli, akademik programlar bulunmaktadır. Üniversiteler ve endüstri kuruluşları arasındaki iş birlikleri, liman yönetimi, lojistik ve denizcilik alanlarında sertifika ve yüksek lisans programları aracılığıyla geleceğin liderlerini yetiştirmektedir. ²⁹ Bu programlar, hukuktan güvenliğe, operasyonlardan finansa kadar geniş bir yelpazede eğitim sunarak, profesyonellerin stratejik ve bütüncül bir bakış açısı kazanmasını sağlamaktadır.

Bu iki farklı yaklaşım, dijital dönüşümün neden olduğu bir paradoksu da gözler önüne sermektedir. Bazı raporlar otomasyonun “yüksek derecede uzmanlaşmış teknik becerilere bağımlılığı azalttığını” belirtirken ²⁶, diğerleri “uzmanlaşmış teknik uzmanlık” ihtiyacını vurgulamaktadır. ²⁵ Bu bir çelişki değil, bir dönüşümdür. Otomasyon, rutin ve manuel görevler için gereken becerileri gereksiz kılarken, bu karmaşık sistemlerin kurulumu, entegrasyonu, bakımı ve güvenliği için daha da sofistike ve yeni beceri setleri yaratmaktadır. Dolayısıyla, limanlar teknoloji geliştikçe, “daha az teknik beceriye” değil, “farklı ve daha ileri seviyede teknik beceriye” ihtiyaç duymaktadır.

Bölüm V: Küresel Uygulamalar: Akıllı Limanlardan Vaka Analizleri

Dünyanın dört bir yanındaki limanlar, dijital dönüşümün potansiyelini hayata geçirmek için çeşitli projeler yürütmektedir. Bu projeler, dönüşümün sadece teknolojik bir mesele olmadığını, aynı zamanda organizasyonel ve kültürel bir değişimi de gerektirdiğini göstermektedir.

● Rotterdam Limanı: Avrupa'nın en büyük limanı olarak, dijital dönüşüme 1990'lardan beri öncülük etmektedir.⁶ Liman, karmaşık lojistik senaryolarını simüle etmek, trafik akışını optimize etmek ve hatta aşırı hava koşullarına hazırlanmak için limanın tamamının bir dijital ikizini kullanmaktadır.⁶ Ayrıca, dekarbonizasyon hedefleri doğrultusunda tankerler ve kruvaziyer gemileri için karasal güç çözümlerine yatırım yapmaktadır.⁶

● Singapur Limanı: Asya'nın en akıllı limanı olarak, 2040 yılına kadar tamamlanması planlanan dünyanın en büyük tam otomatik konteyner terminali olan Tuas Limanı'nı inşa etmektedir. ¹⁴ Liman, gemi hareketlerini optimize etmek için gerçek zamanlı gemi takibi ve dinamik yanaşma tahsisi kullanmaktadır. Yapay zekâ destekli analitikler, konteyner akışlarını tahmin etmeye ve darboğazları önlemeye yardımcı olmaktadır.⁶

● Los Angeles Limanı: Kuzey Amerika'da öncü olan bu liman, paydaşların kargo hacimlerini tahmin etmelerini ve kamyon akışlarını gerçek zamanlı olarak yönetmelerini sağlayan Port Optimizer™ adlı merkezi bir veri paylaşım platformuna sahiptir.⁶ Ayrıca, elektrikli ve hidrojenle çalışan araçlar kullanarak ve çevresel sensör ağları ile hava kalitesini izleyerek sürdürülebilirlik hedeflerine de odaklanmaktadır.⁶

Bu başarılı projelerin temelinde, liman otoritesi, denizcilik şirketleri, nakliyeciler, gümrük ve diğer paydaşlar arasındaki güçlü bir iş birliği yatmaktadır. ¹⁵ Rotterdam'daki PortXchange ve Los Angeles'taki Port Optimizer™ ¹⁸ gibi platformlar, veri paylaşımı ve iş birliği üzerine kurulmuştur.⁶ Bu durum, limanların teknolojik dönüşümünün, organizasyonel ve kültürel bir dönüşümle desteklenmesi gerektiğini kanıtlamaktadır. Geleceğin iş gücünün sadece teknik bilgiye sahip olması değil, aynı zamanda tüm paydaşlarla etkin bir şekilde iletişim kurma ve iş birliği yapma becerisine de sahip olması bu nedenle büyük önem taşımaktadır.

Sonuç ve Eylem için Öneriler

Liman sektöründe dijitalleşme, operasyonel verimlilik, güvenlik ve sürdürülebilirlik alanlarında devrim niteliğinde değişiklikler getirmektedir. Bu dönüşüm, geleneksel liman işçisi rollerini yeniden şekillendirirken, veri analistleri, otomasyon uzmanları ve siber güvenlik yöneticileri gibi yeni, hibrit becerilere sahip profesyoneller için fırsatlar yaratmaktadır. Sektör, bu yeni iş gücü ihtiyacını karşılamak için stratejik bir yaklaşıma ihtiyaç duymaktadır.

Bu bulgulara dayanarak, sektör paydaşlarına yönelik aşağıdaki eylem önerileri sunulmaktadır:

● Devlet Kurumlarına Yönelik Öneriler: Dijital ve yeşil liman altyapılarına yatırım yapmak için teşvikler oluşturulması ve eğitim kurumlarıyla endüstri arasında sürekli iş birliğini teşvik eden politikaların geliştirilmesi gerekmektedir. ¹³ Bu, yetkin iş gücü havuzunun oluşturulmasına yönelik uzun vadeli bir planın parçası olmalıdır.

● Liman İşletmecilerine Yönelik Öneriler: İşletmeler, kısa vadeli kazançları destekleyen pilot projelerle birlikte uzun vadeli, ölçeklenebilir bir dijital dönüşüm vizyonu oluşturmalıdır. ¹⁵ Mevcut çalışanlar için beceri geliştirme ve yeniden yetiştirme programlarına öncelik verilmeli ve yeni roller için yetenek avcılığı stratejileri tamamen yeniden tasarlanmalıdır. ²¹ Çalışanların teknolojiye uyum sağlaması için simülasyon tabanlı eğitim modelleri etkin bir şekilde kullanılmalıdır. ²⁶

● Eğitim Kurumlarına Yönelik Öneriler: Üniversiteler ve mesleki eğitim kurumları, liman sektörünün değişen ihtiyaçlarını karşılayan, disiplinler arası ve pratik odaklı müfredatlar geliştirmelidir. ²⁹ Özellikle, teknoloji ve operasyonel bilgi birikimini bir araya getiren “hibrit profesyoneller” yetiştirmeye odaklanan sertifika programları ve yüksek lisans dersleri, sektörün gelecekteki liderlerini hazırlamak için kritik bir rol oynayacaktır.

KAYNAKÇA

Saygılarımla,

Doç. Dr. Sedat BAŞTUĞ

Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi

Denizcilik Fakültesi

Dekan Yardımcısı